Saturday, September 12, 2009

TUSUT ARI BEJIE

Peturun Bejie

Bejie ke nangga hari patah titi jamban penjuang >> Nisie bejulok bunga besi enda semaia makai tulang >> Antu Berembayan Bulu Niti Berang >> Telichai, Telichu enggau Ragam.

Nyadi Bejie tu nurun ka asal kitai Iban, bansa antu gerasi enggau orang Panggau-Gellong.

  1. Telichu – Tuai Antu
  2. Telichai – Tuai Kitai
  3. Ragam (f) – Indai Manang Jarai

Telichu tu bebali nyadi antu gerasi leboh ke ngasu enggau menyadi iya Telichai. Sabedau iya bebali nyadi antu gerasi, iya ngajar anak menyadi iya, Manang Jarai, nunu kulit kayu lukai dikena muru antu gerasi leboh malam bulan pernama enggau leboh ari kudi, beguntur, bekilat serta ujan lebat.

Ragam tu indu kitai Iban ketarubah iya nemu ngena enselup ngerendam benang awak ka bechura mirah dikena nenun kain. Ragam beranak ka Manang Jarai.

Telichai bebini ngambi Endu Dara Sia Bunsu Kamba, ke berumah dilempa maram samadang, ke ngembuan tajau rusa ke bebuah bukir ngena neladan bingka buah senggang ke lalu nurun ka asal tajau. Seduai iya beranak ka :

  1. Gila Gundi (Si Gundi) – Apai Keling, Orang Panggau Libau
  2. Retak Daai – Apai Sarapoh
  3. Lalak Pala – Apai Bujang Sakunding Mupong
  4. Brenai Sugi – Apai Kumpai Brenai Rarat Beranatong
  5. Kurong Mayang
  6. Bui Nasi
  7. Belangkat – Apai Remias (bini Pateh Ambau).

Nyadi Si Gundi tu bejulok “Sepit Api Ke Bejari Ragang-Ragang, Pengetis Ka Simbong Terabang, Ke Bejalai Melit Tisau Langit Besabong Gelang”’. Dalam leka main bukai, iya mega disebut orang baka tu; Bujang Kelemayang Panas, Tandok Kijang Berindas, Gemuring Gading Taing-Taing Bepelimping Pala Patong, Chang Chelawang, Gila Gundi Sepit Api ke Bejari Ragang-Ragang, Bujang Sampang (or Sampak) Gading Tandok Kijang Kuning”’. Iya tu anak tuai ka sida tujoh iko diri menyadi.

Si Gundi bebini nguai ka indu orang Panggau Libau ke benama Laing “Dayang Be-mas, Beredai enggai tuai, Bereda berambau dara, Lemba limbong bulan begantung, Lemba lembi bulan pegari” lalu beranak ka:

  1. Keling “Manok Biring Sempidan Arang, Keling Ajee Ke Berani Tau Serang” tauka “Keling Aji, pemaioh bini banyak rambang; Kiai Anyai, penyambut sakai pemanggai lintang; Keling Aji berani ati, tau serang; Gerasi nading, bujang berani kempang”,
  2. Endu Rikok Papan Pelangka (tauka “Kelinding Tambak Aping, Endu Suloh Bintang Betating, Endu Rikok Papan Berengong, Endu Rioh Bunsu Keling”).
  3. Endu Sipantang Mayang Mara.

Si Gundi ke bebini indu orang Panggau benama Laing lalu nguai nampil orang Panggau-Gellong ninggal ka menyadi iya ke bukai. Iya lalu idup begulai enggau kaban ipar iya ke endang asal orang Panggau enggau Gellong. Laban iya ka endang mutus berani serta lurus ati enggau kaban mentua iya, dia iya nyau mansang dikerindu ka bala ipar iya ke bukai baka sida Ensing Gima, Si Ganti seduai Beddang. Ari sukong sida Ipar iya tu tadi, iya pan lalu didirika sida nyadi tuai orang Panggau. Kategal nya, Ipar iya ke benama Apai Sabit Bekait seduai Apai Ribai lalu enda lantang ati ngagai Si Gundi laban seduai iya endang tiris pantis orang Panggau serta patut nyadi tuai orang Panggau Libau. Barengkah ari nya tadi, sida lalu belaya diri sabilik ti ngujong ka Apai Sabit Bekait nyerang rumah sida Si Gundi. Leboh serang tu, Si Gundi seduai Ensing Gima sama parai ngetan ka rumah diri. Sida bukai lalu ditangkap Apai Sabit Bekait magang lalu dibai iya lari ka langit takut ka Keling seduai Laja datai malas pemarai apai seduai. Sida Keling, Laja, Bungai Nuing enggau Pungga endang udah pegi balelang ngagai menoa bukai maia tu. Apai Ribai mega mai bala iya pindah lari ka tasik besai. Tampil serta peturun Si Gundi enggau orang Panggau-Gellong baka tu:

  • Si Gundi x Laing (f) = Keling (Manok Biring Sempidan Arang, Keling Ajee Berani Tau Serang), Endu Rikok Papan Pelangka (f) & Endu Sipantang Mayang (f)
  • Ensing Gima x Sinja (f) = Laja (Lau Moa Penyampu Leka Balang Beraang, Laja Sigat Serangkap Panau Jarang, Laja Batek Kelandik Kaban Dayang), Endu Dara Lantan Sakumbang (f), Iyak Satikal Bidang (f)
  • Si Ganti tauka Ngingit Lemai x Nawin (f) = Sempurai (Mintigerai Lancham Disimbang, Bunga Nuing Manok Biring Disabong Mali Lenyang), Endu Perunu Tating Sirat (f)
  • Beddang x Sinjong (f) = Tutong (Ulop Demong, Bujang Lemadu Gendang), Indai Mendong (f), Rembuyan Tali Ripang, Kelinah Indai Abang (f), Jawai Ensengai Dayang Kumang (f)
  • Apai Sabit Bekait, Anchong Selong Belit tu tuai ka sida Indai Keling diri menyadi. Iya ngelari ka diri ke langit udah bekau ke belaya serta munoh Si Gundi seduai Ensing Gima di Lembang Muang. Nya kabuah iya disebut dalam leka main baka tu; Apai Sabit Bekait, Anchong Selong Belit, Nya orang mangkang Sungai Langit Mit, Bekuta rapit baka tambit pintu belulang, Orang mangkang langit redam, Baka kangan dasu sapuntang. Iya nguta diri di langit takut ka sida Keling seduai Laja datai malas pemati apai iya. Nya kabuah maioh cherita Iban nusoi sida Keling ngayau ngagai sida Apai Sabit Bekait di langit.
  • Apai Ribai tu menyadi biak sida Indai Keling menyadi. Sida pindah ka tasik besai ngagai menoa ke dikumbai Jambai Sentebai, Di tasik besai Ledong Linang. Pendai sida di keresik anik, Anti sugu mekang, Menoa batu intan endor orang ngemeran ka ringgit wang baru. Sida pindah ka tasik besai udah bekau laya Keling seduai anak Ribai ke benama Selanjat Hari kategal barebut deka jadi enggau Kumang. Kumang besemaia jadi enggau sapa-sapa orang ke ulih ngalepas ka apai iya ke benama Beddang ari tangkap sida Apai Sabit Bekait di langit. Keling lalu mai bala iya ngayau ka langit lalu mai Beddang pulai ka Gellong.

Udah parai Si Gundi seduai Ensing Gima di serang sida ipar iya Apai Sabit Bekait, orang Panggau enggau Orang Gellong lalu pindah nitih ka sida Apai Sabit Bekait ka langit. Ari perang tu, nama Keling lalu nyadi pegari berani, tau ngayau, tau mulau, tau serang, tau mandang nyadi tuai orang Panggau Libau nganti apai iya.

Retak Daai bebini ngambi Kelitak Darah Menyadi lalu beranak ka Sarapoh. Tusut sida bakatu :

Sarapoh x Reminda = (Chundau, Bada, Sempaok), Sampar & Remie (f) x Rukok = Menggin (Ming) x Dara Tinchin Temaga (f) = Sera Gunting x Seri Ngiang = Sera Kempat x Ranjau (f) = Ridoh (f) x Bada = Gupi (f) x Grasi “Belang Pinggang” = Geraman or Ensoh (m) x Tebari (f) = Beragai (f) x Chundau = Beti “Brauh Ngumbang” x Duri (f) = Talak x Pandak (f) = Badas (f) x Girik = Blaki I x Buang (f) = Penyut x Endia (f) = Landan (f), Jering (f), Empiang (f), Sudan (f) x Salang I = Blaki II x Beremas (f) = Tur “Bayang”, Lada (f) & Ugap x Nisi (f) = Salang II x Nati (f) = Lintu (f), Limping x Tambong (f) = Bali, Uja x Sree (f) = Salang III, Sambun (f), Nyanggau x Gindu (f) = Indoo (f) x Attat = Benedict Sandin, Lenti (f), Gerinching (f) & L.F. Mawar x Roselyne Petri = Marylne Mengan,Gregory Nanggau (Author), Hugh Chunggat, Christabel Cherurai, Elizabeth Tara & Jacqueline Selaka

Nyadi Lalak Pala “Baka Ditasau, Bungkok Belakang Pemaring Jantau, Kaki Chungkir Pengirau Danau”, beranak ka Bujang Sekunding Mupong ke bebini ngambi Dayang Kumbang lalu beranak ka Endawie seduai Ratih “Meretih Langgong Kumpang”. Ratih ke dulu diau di Batang Kumpang beranak ka Jenua ke berimba Langgong Kenyandang. Jenua lalu beranak ka Sagan-Agan Sabulan Tuang-Tuang, Temengoh, Landoh enggau Ugam. Sagan-Agan nurun ka sida Bantin “Ijau Lelayang” enggau iban di Batang Ai lalu Temengoh nurun bala Iban di Batang Saribas.

Nyadi Bernai SugiPuchung Wa Genali, Bunsu Beriak Bujang Sapuncha Benang’, beranak ka Kumpai ‘Brenai Rarat Beranatong, Rumput Beranyut Ngaki Wong’ ke belaki diambi Tedong Karong Chenaga Umbang lalu beranak ka Endu Dara Tali Bunga ke belaki diambi Laja Menila Rangkang lalu beranak ka Seri Ngiang. Seri Ngiang belaki ngambi Sera Gunting anak Menggin seduai Endu Dara Tinchin Temaga.

Kurong Mayang: (No research done yet)

Nyadi Bui Nasi tu jadi enggau Putong Kempat lalu nurun ka iban dalam menoa Batang Ai enggau Saribas baka ka dibaroh tu:

Bui Nasi x Putong Kempat (f) = Guntar (f) x Linggi = Sengalang Burong Biak x Kechendai Lawai = Tinchin Temaga Biak (f) x Ketupong = Bunsu x Simpang-Impang Biak = Punggang Batang x Putong Kempat = Kumpang Seladang x Kumbang Marau = Dayang Nor x Telu Aur = Dyg. Idah, Radin Tanjong x Dayang Lungah = Pateh Ambau x Remias = (Liang, Babang, Nunong, Jubang) & Ganggong x Medana = (Jampi, Jeluie (f), Jimbat, Sendie (f) & Chiri x Sunggoh = Ganja x Laka = Tumbu (f) x Baling = Entayan (f) x Lawang = Gindau, Anting (f), Empiang (f) & Sedau x Lada = Megong, Bundong, Umah (f), Radin & Mampak x Peranda = Betia x Mandah (f) = Lemba (f) x Jubin = Riang, Ancha (f), Gadoh, Bedil & Arai (f) x Sarran = Luyoh & Ajie x Bawang = Apol x Juna = Penghulu Tembak x Empuna = Bujang, Biju.

Anting (f) x Ingkas = Takin x Empayong = Ganggong, Jerapong, Malang, Ngiok, Gira & Ngelingkong x Bidang = Impin, Telajan x Cherembang = Empana, Empayong (f) & Mambang x Jelik = Nisau & Penghulu Barau x Bata = Penghulu Embuas x Suma = Penghulu Ningkan x Madu = Penghulu Sanjan

Nyadi Baling berumah di Nanga Merudong, tebing kiba mudik Batang Ai. Diatu ka sakayu embawang iya agi idup dia ke alai iya merejok bechakap deka malas ka pemarai Bagor apai Bada ke bebini ka Layar lalu dibunoh orang Layar. Ninga apai iya kena bunoh orang Layar, anak iya Bada lalu mai Kajop, Ugap enggau Nilie ngambi pati nyawa apai iya ka Layar.

Nyadi jalai sida ka Layar, sida ngundur ka Batang Ai. Di Nanga Layar sida ngetu ba Beliu Apong ke alai sida bechakap, nyau bepandam ka buah apong ba tangkai. Kenu ko jerita tuai, ngenying baka kaban pipit terbai buah apong dipandam sida. Ari nya baru sida mudik ngagai rumah orang ke digagai sida. Leboh mandi ba pengkalan orang, sida lalu bempa ka buah engkuang. Tembu begari nya baru niki ka rumah.

Malam udah tembu makai sida deka bendar bira. Sida lalu bira di tanju, ngemira ka buah engkuang. Nyadi babi ka makai tai sida ngenying baka kerup. Nya alai orang Layar ngumbai sida bira ka batu, ke ngasoh orang takut ka sida. Orang maioh ngumbai sida gagah tulang antu.

Samalam nya sida berandau ka pati nyawa Bagor. Orang Layar ngumbai nya patut dibri pati nyawa tajau rusa nyengenda ke lalu ditambah ka enggau gerunong, guong bulan selabuan enggau salai semah sabatang ladung. Paginya, serta pati nyawa nya udah keluar sida Bada lalu mulai ka diri ngagai Batang Ai.

Belangkat tu apai Remias ke jadi enggau Pateh Ambau lalu nurun ka Iban Batang Ai enggau Saribas.

GNM @ Shell M3 PlatformResearched & Compiled by: Gregory Nyanggau Mawar

E-mail: gnmawar@pd.jaring.my

Original source material by Professor Clifford Sather & Late Benedict Sandin, published on The Sarawak Museum Journal Vol.XLVI No.67, Dec 1994.

Google

No comments:

Post a Comment

Note: Only a member of this blog may post a comment.

Disqus Shortname

Comments system